Η Παγκόσμια Ημέρα Δικαιωμάτων του Παιδιού γιορτάζεται κάθε χρόνο στις 20 Νοεμβρίου. Στις 20 Νοεμβρίου του 1989 με απόφαση της Γενικής Συνέλευσης του Οργανισμού Ηνωμένων Εθνών (Ο.Η.Ε.) υιοθετήθηκε η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού (ΔΣΔΠ), ενώ την ίδια μέρα είχε υιοθετηθεί στις 20 Νοεμβρίου του 1959 η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Παιδιού από τη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε.
Οι ιδέες και η παιδαγωγική προσέγγιση του Πολωνοεβραίου Γιάνους Κόρτσακ (Janusz Korczak, 22 Ιουλίου 1878 – 7 Αυγούστου 1942), ο οποίος ήταν παιδίατρος, παιδαγωγός, συγγραφέας, δημοσιογράφος, κοινωνικός ακτιβιστής και αξιωματικός του πολωνικού στρατού αποτέλεσαν το θεμέλιο λίθο της ΔΣΔΠ, του πρώτου δηλαδή διεθνούς συμβατικού κειμένου που αναγνωρίζει το παιδί ως υποκείμενο δικαιωμάτων.
Η Διεθνής Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού
Η ΔΣΔΠ αποτελεί την μοναδική Σύμβαση του Ο.Η.Ε. που έχει υπογραφεί και από τα 197 αναγνωρισμένα Κράτη-Μέλη του Ο.Η.Ε. και δεν έχει κυρωθεί ακόμα μόνο από τις Η.Π.Α. Στην Ελλάδα αποτελεί νόμο αυξημένης νομοθετικής ισχύος και κυρώθηκε το Δεκέμβριο του 1992 με τον Ν. 2101/1992 (ΦΕΚ 192, τ. Α΄).
Τα προαιρετικά πρωτόκολλα της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού
Το 2000 η Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. ενέκρινε δύο προαιρετικά πρωτόκολλα στη Σύμβαση για τα Δικαιώματα του Παιδιού:
- Την προστασία των παιδιών από τη συμμετοχή σε ένοπλες συγκρούσεις (κυρώθηκε από την Ελλάδα 22/10/2003).
- Την προστασία των παιδιών από τη σεξουαλική εκμετάλλευση (κυρώθηκε από την Ελλάδα 22/2/2008).
Το 2011 υιοθετήθηκε από τη Γενική Συνέλευση του Ο.Η.Ε. ένα τρίτο προαιρετικό πρωτόκολλο για τη διαδικασία επικοινωνιών (Optional Protocol on a Communications Procedure – OPIC), το οποίο επιτρέπει στα παιδιά να αναφέρουν παραβιάσεις των δικαιωμάτων τους απευθείας στην Επιτροπή Δικαιωμάτων του Παιδιού, η οποία ελέγχει τη συμμόρφωση με τη ΔΣΔΠ. Η Ελλάδα δεν το έχει κυρώσει ακόμα.
Η Επιτροπή του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα του Παιδιού
Η ΔΣΔΠ προβλέπει τη σύσταση Επιτροπής του Ο.Η.Ε. για τα Δικαιώματα του Παιδιού, η οποία είναι ένα σώμα δεκαοκτώ (18) ανεξάρτητων εμπειρογνωμόνων, το οποίο παρακολουθεί την εφαρμογή της ΔΣΔΠ από τα Κράτη – Μέλη που την έχουν κυρώσει. Παρακολουθεί επίσης την εφαρμογή των Προαιρετικών Πρωτοκόλλων της Σύμβασης και διατυπώνει γενικά σχόλια, ερμηνεύοντας τη ΔΣΔΠ και δίνοντας κατευθύνσεις στα Κράτη – Μέλη για την εφαρμογή της.
Κάθε Κράτος – Μέλος ελέγχεται περιοδικά και οφείλει ανά 5 έτη να υποβάλει έκθεση στην Επιτροπή σχετικά με τις ενέργειες που έχει κάνει αναφορικά με την εφαρμογή της ΔΣΔΠ. Η Ελλάδα όφειλε να καταθέσει εντός του 2017 την Έκθεσή της στην Επιτροπή, ωστόσο αυτό έγινε τελικά στις 21/12/2018. Από την πλευρά της, η Επιτροπή ήδη στις 12/3/2020 απέστειλε στην Ελλάδα έγγραφο, ζητώντας διευκρινίσεις και περαιτέρω εξηγήσεις και αναφορά με αριθμητικά δεδομένα των ζητημάτων της παιδικής προστασίας στην Ελλάδα. Η Επιτροπή λαμβάνοντας υπόψη της την έκθεση της Ελλάδας και τις εκθέσεις των Ανεξάρτητων Αρχών και των φορέων της Κοινωνίας των Πολιτών και αφού συνομίλησε με τα αρμόδια Υπουργεία, στις 28 Ιουνίου 2022 απέστειλε τις καταληκτικές παρατηρήσεις της στο Ελληνικό Κράτος.
Οι καταληκτικές παρατηρήσεις της Επιτροπής του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού
Η Επιτροπή του ΟΗΕ για τα Δικαιώματα του Παιδιού αρχικά αναγνωρίζει την πρόοδο που σημείωσε η Ελλάδα σε ορισμένους τομείς της προστασίας των δικαιωμάτων του παιδιού, ιδίως με την υιοθέτηση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τα Δικαιώματα του Παιδιού το 2021 και του Εθνικού Μηχανισμού για την Παρακολούθηση και την Αξιολόγηση των σχεδίων δράσης. Ωστόσο, τριάντα χρόνια μετά την κύρωση της ΔΣΔΠ από την Ελλάδα, το χάσμα μεταξύ της τυπικής ενσωμάτωσής της στο ελληνικό δίκαιο και της αποτελεσματικής και κατ’ ουσίαν εφαρμογής των διατάξεών της παραμένει αρκετά μεγάλο.
Στη συνέχεια, αναδεικνύει τη σημασία της συλλογής και δημοσίευσης δεδομένων που αφορούν τα δικαιώματα των παιδιών και την παιδική προστασία. Περαιτέρω, επισημαίνει την έλλειψη συντονισμού όλων των δραστηριοτήτων που σχετίζονται με την εφαρμογή της ΔΣΔΠ σε διυπουργικό, διατομεακό, περιφερειακό και τοπικό επίπεδο στην Ελλάδα, από ένα σταθερό όργανο με επαρκή εξουσία. Το γεγονός αυτό οδηγεί σε αρμοδιότητες που δεν έχουν οριστεί με σαφήνεια, οι οποίες καταλήγουν σε αλληλοεπικαλυπτόμενες και αντικρουόμενες πρωτοβουλίες. Περαιτέρω, η Επιτροπή συστήνει στο ελληνικό κράτος να προβεί σε αύξηση και σωστή ιεράρχηση των παρεχόμενων κονδυλίων, ούτως ώστε να διασφαλίσει την κάλυψη των αναγκών των παιδιών σε όλα τα επίπεδα. Ακόμα, προτρέπει έντονα τη Ελλάδα να δώσει φωνή και να λάβει υπόψη τη γνώμη των παιδιών στο σχεδιασμό και την εφαρμογή των πολιτικών που τα αφορούν.
Παράλληλα, η Επιτροπή καλεί την Ελλάδα να προχωρήσει στην κύρωση του τρίτου προαιρετικού πρωτοκόλλου για τη διαδικασία επικοινωνιών και να ενισχύσει τις προσπάθειες για τη διάδοση και την ευαισθητοποίηση σχετικά με τη ΔΣΔΠ και τα Προαιρετικά Πρωτόκολλά της, καθώς και να διασφαλίσει τη συστηματική, υποχρεωτική και συνεχή εκπαίδευση σχετικά με τα δικαιώματα των παιδιών στους επαγγελματίες που έρχονται σε επαφή μαζί τους.
Η Επιτροπή επισημαίνει ότι κάθε σύστασή της, που άπτεται της παιδικής προστασίας και περιλαμβάνεται στις καταληκτικές της παρατηρήσεις, είναι σημαντική. Προτεραιοποιεί όμως, και ξεχωρίζει τα παρακάτω ζητήματα ως τα πλέον επείγοντα.
Νομοθεσία
Σε νομοθετικό επίπεδο η Επιτροπή επισημαίνει το γεγονός ότι εξακολουθούν να υφίστανται πολυάριθμα νομοθετικά κενά γύρω από τις διατάξεις για την προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού και εκφράζει την ανησυχία της για τον κατακερματισμένο χαρακτήρα των σχετικών διατάξεων. Στη συνέχεια, καλεί την Ελλάδα να προχωρήσει στην διαμόρφωση ενός ολιστικού, συνεκτικού και αναθεωρημένου νομικού πλαισίου που θα εξασφαλίζει την αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων του παιδιού.
Εξάλειψη των διακρίσεων
Ειδικά όσον αφορά την καταπολέμηση των διακρίσεων, η Επιτροπή εκφράζει την ανησυχία της για το γεγονός ότι, παρά την ψήφιση νομοθετικών κειμένων και την ανάπτυξη πρωτοβουλιών που έχουν στόχο την εξάλειψη των διακρίσεων, υπάρχουν ομάδες παιδιών που εξακολουθούν να υφίστανται διακρίσεις, κακοποίηση και κίνδυνο αποκλεισμού. Η Επιτροπή επισημαίνει την ανάγκη να ληφθούν μέτρα για: (α) την κάλυψη των βιοτικών αναγκών (τροφή, στέγη, ιατρική περίθαλψη κ.λπ.) των πιο ευάλωτων παιδιών, (β) τη δίωξη εγκλημάτων ρατσιστικού χαρακτήρα και την πρόσβαση των παιδιών-θυμάτων στη δικαιοσύνη, (γ) την προώθηση μέσω των Μ.Μ.Ε. της ανεκτικότητας και του σεβασμού απέναντι στη διαφορετικότητα, (δ) τη δημοσιοποίηση του έργου των φορέων και των οργανώσεων που δραστηριοποιούνται στον τομέα της προστασίας των παιδιών και της καταπολέμησης του ρατσισμού, (ε) την εφαρμογή και την αξιολόγηση του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για τον Ρατσισμό και του Εθνικού Σχεδίου Δράσης για την ενσωμάτωση των Ρομά, και (στ) την ενδυνάμωση του συστήματος συλλογής δεδομένων που αφορούν τα παιδιά υψηλής ευαλωτότητας.
Βία εις βάρος των παιδιών
Η Επιτροπή λαμβάνοντας υπόψη τον αυξημένο αριθμό υποθέσεων κακοποίησης, καθώς και την ελλιπή καταγραφή και δίωξη των πράξεων αυτών, καλεί την Ελλάδα να λάβει μέτρα προληπτικού και κατασταλτικού χαρακτήρα. Προτρέπει το ελληνικό κράτος να προχωρήσει στη δημιουργία ενός ολοκληρωμένου συστήματος συλλογής δεδομένων και καταγραφής των υποθέσεων κακοποίησης. Επίσης, επισημαίνει την ανάγκη της ουσιαστικής ενημέρωσης των παιδιών και των επαγγελματιών που έρχονται σε επαφή με παιδιά γύρω από τα ζητήματα της κακοποίησης, του εκφοβισμού και της εκμετάλλευσης, με σκοπό μεταξύ άλλων την έγκαιρη ανίχνευση τέτοιων περιστατικών από τους επαγγελματίες και αρμόδιους φορείς. Παράλληλα, συστήνει την παρακολούθηση της εφαρμογής της σχετικής νομοθεσίας και την διαπίστωση τυχόν νομοθετικών κενών. Ειδική έμφαση δίνεται στην ανάπτυξη φιλικών προς τα παιδιά μηχανισμών μέσω των οποίων θα μπορούν τα ίδια τα παιδιά να αναφέρουν πράξεις βίας που τελούνται εις βάρος τους ή ενώπιον τους, καθώς και υπηρεσιών ολοκληρωμένης υποστήριξης, περίθαλψης και αποζημίωσης των παιδιών αυτών.
Παιδιά που στερούνται το οικογενειακό τους περιβάλλον
Η Επιτροπή αναγνωρίζει την πρόοδο της Ελλάδας γύρω από την ενίσχυση του θεσμού της αναδοχής, επισημαίνει όμως ότι η προστασία των παιδιών που στερούνται τη γονική φροντίδα παραμένει ελλιπής. Για την αποτελεσματική προστασία των δικαιωμάτων τους συστήνεται: (α) η εφαρμογή της Εθνικής στρατηγικής για την αποϊδρυματοποίηση, (β) η διασφάλιση ότι ο οικογενειακός διαχωρισμός γίνεται προς το συμφέρον του παιδιού και υπό συγκεκριμένες προϋποθέσεις, (γ) η περαιτέρω ενίσχυση του θεσμού της αναδοχής, (δ) η συλλογή δεδομένων για τις εναλλακτικές μορφές φροντίδας, (ε) η ποιοτική αναβάθμιση των εναλλακτικών αυτών μορφών, (στ.) η διασφάλιση της δυνατότητας επικοινωνίας των παιδιών με τις οικογένειές τους, (ζ) η ανάπτυξη μεθόδων επείγουσας φροντίδας μέσω μίας διαθεματικής προσέγγισης, και (η) η επαρκής στήριξη των παιδιών που εγκαταλείπουν τη φροντίδα.
Παιδιά με αναπηρία
Η Επιτροπή συστήνει στην Ελλάδα να ακολουθήσει μια προσέγγιση για την αναπηρία βασισμένη στα ανθρώπινα δικαιώματα, με σκοπό τη δημιουργία μιας ολοκληρωμένης και περιεκτικής στρατηγικής για τα παιδιά με αναπηρίες. Προϋπόθεση είναι η οργάνωση της συλλογής δεδομένων και η ενίσχυση της εφαρμογής της Εθνικής στρατηγικής για την αποϊδρυματοποίηση και το συνακόλουθο σχέδιο δράσης αυτής. Παράλληλα θα πρέπει να αναζητηθούν τα βαθύτερα αίτια που οδηγούν τα παιδιά με αναπηρία στην ιδρυματοποίηση και να υπάρξει στήριξη της οικογένειας και διασφάλιση στην καθημερινή φροντίδα του παιδιού. Κλείνοντας, η Επιτροπή καλεί επειγόντως την Ελλάδα να διερευνήσει τις περιπτώσεις βίας των παιδιών εντός των ιδρυμάτων και εφόσον απαιτείται να τα απομακρύνει για την προστασία τους, καθώς και να παρακολουθεί συστηματικά τη λειτουργία των ιδρυμάτων.
Παιδιά που αιτούνται διεθνή προστασία, παιδιά πρόσφυγες, παιδιά μετανάστες
Αναφορικά με τα παιδιά που μετακινούνται, η Επιτροπή μεταξύ άλλων καλεί την Ελλάδα να τερματίσει την πρακτική των αναγκαστικών επιστροφών («επαναπροωθήσεων») παιδιών και οικογενειών που μετακινούνται και να διασφαλίσει την αναγνώριση, ταυτοποίηση, προστασία τους καθώς και την αποτελεσματική πρόσβαση στις διαδικασίες ασύλου. Περαιτέρω, καλεί την Ελλάδα να παύσει την κράτηση οικογενειών με παιδιά σε κέντρα κράτησης, να διασφαλίσει πανελλαδικά τον διεπιστημονικό χαρακτήρα της διαδικασίας διακρίβωσης ανηλικότητας, η οποία θα πρέπει να εκκινείται μόνο όταν υπάρχει αμφιβολία για την ηλικία. Ακόμα, η Επιτροπή καλεί την Ελλάδα να διασφαλίσει τις διαδικαστικές εγγυήσεις που απαιτούνται για την εξέταση του αιτήματος διεθνούς προστασίας παιδιών, να εξαιρέσει τα ασυνόδευτα παιδιά και τα παιδιά που είναι χωρισμένα από την οικογένεια τους από την ταχύρρυθμη διαδικασία, καθώς και να προχωρήσει στην εφαρμογή της επιτροπείας και της αναδοχής των ασυνόδευτων παιδιών. Επιπλέον, η Ελλάδα θα πρέπει να διασφαλίσει την παροχή στέγασης στα ασυνόδευτα παιδιά και την κάλυψη βασικών αναγκών και προστασίας σε όλα τα παιδιά σε μετακίνηση, καθώς και την πρόσβαση στην εκπαίδευση, με παρόμοιο τρόπο όπως στα παιδιά από την Ουκρανία.
Σκοπός και βαθύτερη επισήμανση της Επιτροπής είναι η διάδοση και γνωστοποίηση της Σύμβασης, η ενεργή συμμετοχή των παιδιών στις διαδικασίες που τα αφορούν και η δημιουργία ενός ολοκληρωμένου συστήματος παιδικής προστασίας στην Ελλάδα, το οποίο θα λαμβάνει υπόψιν του το βέλτιστο συμφέρον του παιδιού.
*Η σύνταξη του άρθρου έγινε από την ομάδα συνηγορίας του Δικτύου για τα Δικαιώματα του Παιδιού που αποτελείται από τον Πελοπίδα Νικολόπουλο, δικηγόρο και υπεύθυνο συνηγορίας του Δικτύου και τη Νίκη Στρίκου, δικηγόρο.
