Με την έλευση του Covid -19 και τις διαστάσεις πανδημίας που πήρε, ολόκληρη η ανθρωπότητα αντιμετωπίζει πρωτόγνωρες καταστάσεις για τις οποίες κανείς δεν ήταν προετοιμασμένος. Οι αλλαγές στην καθημερινότητα τη δική μας αλλά και των παιδιών μας είναι πολλές και η ροή της πληροφορίας αδιάκοπη, ενώ τα νέα δεδομένα έχουν ως αποτέλεσμα να δημιουργούνται συνεχώς καινούρια ερωτήματα και απορίες.
Παράλληλα με το άγχος και το πένθος που βιώνουμε για τις μικρές και μεγάλες απώλειες στην καθημερινή μας ζωή, καλούμαστε να διαχειριστούμε και να φιλτράρουμε κατάλληλα τις πληροφορίες που δεχόμαστε με στόχο να ενημερώσουμε τα παιδιά μας αποφεύγοντας να τα πανικοβάλουμε. Ο τρόπος που ενημερώνουμε το παιδί μας και απευθυνόμαστε στις απορίες αλλά και στις αντιδράσεις του πρέπει να διέπεται από ειλικρίνεια και αυθεντικότητα και να ανταποκρίνεται στο αναπτυξιακό του στάδιο με απώτερο στόχο την δημιουργία και διατήρηση του αισθήματος ασφάλειας και εμπιστοσύνης. Είμαστε διαθέσιμοι και ανοιχτοί και μιλάμε κατανοητά και με σαφήνεια. Προσπαθούμε να αποφύγουμε τόσο τον καταιγισμό με αφιλτράριστες πληροφορίες και την αναφορά σε κάθε λεπτομέρεια όσο και την απόκρυψη με σκοπό την προστασία του παιδιού από την οδυνηρή πραγματικότητα. Δεν ξεχνάμε ότι οι αλλαγές που θα προκύψουν στις ισορροπίες και στις σχέσεις μέσα στην οικογένεια αυτό το διάστημα θα μας ακολουθούν για πολύ καιρό ακόμα μετά το πέρας της πανδημίας και το πέρασμα στην κανονικότητα.
Τα παιδιά είναι αναμενόμενο να έχουν απορίες και αν όντως επιθυμούν να ρωτήσουν και να μάθουν για αυτό το θέμα, θα πρέπει να μην διστάζουμε και δημιουργώντας το κατάλληλο πλαίσιο, να είμαστε διαθέσιμοι ώστε να μπορούν με άνεση να μιλήσουν. Παρόλο που χρειάζεται να είμαστε ειλικρινείς στις απαντήσεις που δίνουμε, θα πρέπει πάντα να λαμβάνεται υπόψη η ηλικία, το γλωσσικό και αναπτυξιακό τους επίπεδο. Θα πρέπει λοιπόν να γίνεται χρήση εννοιών που να μπορούν τα παιδιά να κατανοήσουν. Παρά την προσπάθεια για επεξήγηση από την πλευρά μας, οι πληροφορίες που δίνουμε στα παιδιά μπορεί να είναι δύσκολες να τις αποδεχτούν, για αυτό θα πρέπει να είμαστε έτοιμοι να απαντήσουμε στα ίδια ερωτήματα πολλές φορές. Τα παιδιά ενδέχεται να αντιδράσουν ποικιλοτρόπως σε αυτά τα δεδομένα γι’ αυτό είναι αναγκαίο να μην απορρίπτουμε αυτά που νιώθουν ή σκέφτονται, αλλά να νιώθουν πως οι ανησυχίες τους εισακούγονται. Ακόμη, είναι σημαντικό να προσεγγίσουμε τις συζητήσεις μας μαζί τους με ιδιαίτερη προσοχή και χωρίς υπερβολές αφού η μη ειλικρινής επικοινωνία, εάν γίνει αντιληπτή, μπορεί ενδεχομένως να κλονίσει την εμπιστοσύνη του παιδιού.
Μοιραζόμαστε τις πληροφορίες με τα παιδιά με έλεγχο και αποφεύγουμε εκείνες που είναι πάνω από τις ψυχικές τους δυνατότητες. Ωστόσο οι γονείς δεν είναι οι μόνες πηγές πληροφόρησης των παιδιών, αφού υπάρχει η τηλεόραση, το διαδίκτυο κ.ά., γι‘ αυτό δεν πρέπει να τα αφήνουμε εκτεθειμένα στη συνεχή ενημέρωση σχετικά με τον Covid-19, ειδικά εάν υπάρχουν εικόνες τρομακτικές ή ακατάλληλες. Χρειάζεται γενικότερη προσοχή στην έκθεση των παιδιών στα ΜΜΕ και το διαδίκτυο αφού μπορεί να τα φοβίσει και να τα μπερδέψει. Όσον αφορά τα μεγαλύτερα παιδιά που χρησιμοποιούν το διαδίκτυο χωρίς επίβλεψη, θα πρέπει να τα καθοδηγήσουμε ώστε να αναζητούν αξιόπιστες πηγές ενημέρωσης.
Στην περίπτωση που το παιδί ανησυχεί ιδιαίτερα για το ίδιο και το άμεσο περιβάλλον του (γονείς, παππούδες, αδέρφια, δάσκαλοι συμμαθητές κ.α.) θα πρέπει να του διευκρινίσουμε πως τα μέτρα της Πολιτείας είναι προληπτικά αλλά και πως οι πιο πολλοί νοσούντες γίνονται καλά. Τα παιδιά πρέπει να νιώθουν ασφαλή στο σπίτι τους. Παρόλα αυτά δε θα πρέπει να δίνουμε υποσχέσεις που δεν είναι ρεαλιστικές. Σε περιπτώσεις ιδιαίτερης και επίμονης ανησυχίας του παιδιού σχετικά με την πανδημία, απευθυνθείτε σε ένα ειδικό ψυχικής υγείας.
Τα παιδιά παρατηρούν τις αντιδράσεις μας στα γεγονότα και ακούνε τις συζητήσεις , γι’ αυτό πρέπει να προσέχουμε στο πώς αντιδρούμε και πώς διαχειριζόμαστε το άγχος μας μπροστά τους. Ακόμη πιο ευάλωτα είναι τα παιδιά που έχουν προηγούμενες εμπειρίες απώλειας ή ασθένειας. Επίσης, θα πρέπει να αποφεύγεται ο στιγματισμός, ρίχνοντας ευθύνες και κατηγορώντας άλλους για την τωρινή κατάσταση. Είναι απαραίτητο να ενημερώσουμε τα παιδιά ότι σε δύσκολες καταστάσεις όπως η τρέχουσα, υπάρχουν πάντα επαγγελματίες που ξέρουν και μπορούν να βοηθήσουν.
Στον παρακάτω πίνακα, μπορούμε να συναντήσουμε κάποιες από τις πιο συχνές αντιδράσεις των παιδιών σε σημαντικές αλλαγές στην καθημερινότητά τους και στο άγχος που επιφέρουν, ανάλογα με το αναπτυξιακό στάδιο στο οποίο βρίσκονται. Επίσης, αναγράφονται κάποιες ιδέες για τον τρόπο που ως γονείς και φροντιστές μπορούμε να ανταποκριθούμε αλλά και να επικοινωνήσουμε με τα παιδιά καθώς και να τα ενημερώσουμε σχετικά με την πανδημία και τις νέες καταστάσεις που τη συνοδεύουν. Κάθε παιδί είναι μοναδικό, επομένως μπορούμε να παρατηρήσουμε και να προσαρμόσουμε τα ως άνω στις δικές του ανάγκες, τρόπο επικοινωνίας και ενδιαφέροντα.
| Αναπτυξιακό στάδιο | Συναισθήματα και συμπεριφορές που μπορεί να εκδηλωθούν | Τρόποι ανταπόκρισης | Τρόποι επικοινωνίας και ενημέρωσης σχετικά με τον Covid -19 |
|
Προσχολική ηλικία (3-6 ετών) |
Φόβος να είναι μόνος/η.
Εφιάλτες. Δυσκολίες στην ομιλία. Απώλεια ελέγχου της ουροδόχου κύστης / των σφιγκτήρων. Δυσκοιλιότητα/ νυχτερινή ενούρηση. Αλλαγή στην όρεξη. Ξεσπάσματα θυμού. Συμπεριφορές προσκόλλησης. |
Αναγνωρίστε και ανακουφίστε το συναίσθημα. Προγραμματίστε χαλαρωτικές δραστηριότητες πριν τον ύπνο. Διατηρήστε τακτικές οικογενειακές ρουτίνες.
|
Αποφύγετε την έκθεση σε μέσα.
Ενθαρρύνετε την έκφραση μέσω παιχνιδιού και της αφήγησης ιστοριών. Μέσω του παιχνιδιού μπορείτε να επεξηγήσετε τις αλλαγές στην καθημερινότητά. |
|
Σχολική ηλικία (6-11 ετών) |
Ευερεθιστότητα.
Επιθετική συμπεριφορά. Εφιάλτες. Διαταραχές στον ύπνο / στην όρεξη. Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, στομαχόπονοι). Απόσυρση από συνομηλίκους, απώλεια ενδιαφέροντος. Ανάγκη για περισσότερη προσοχή από γονείς. Δυσκολίες στο να συγκρατήσεις νέες πληροφορίες από τα σχολικά μαθήματα/ ξεχνάει τις εργασίες. |
Αναγνωρίστε και ανακουφίστε το συναίσθημα.
Ευκαιρίες για να παίξει και να μείνει σε επαφή με φίλους μέσω τηλεφώνου και Διαδικτύου. Τακτική σωματική άσκηση. Συμμετοχή σε εκπαιδευτικές δραστηριότητες (βιβλία, εκπαιδευτικά παιχνίδια). Συμμετοχή σε δουλειές σπιτιού, κατάλληλες για την ηλικία του. Σταθερά αλλά όχι σκληρά όρια. Συμμετοχή όλης της οικογένειας στη διατήρηση της ρουτίνας και στις συμπεριφορές προώθησης της υγείας.
|
Συζητήστε την τρέχουσα πανδημία και ενθαρρύνετε τις ερωτήσεις.
Δώστε σύντομες, απλές πληροφορίες. Μιλήστε για τις αλλαγές στην οικογένεια και στην κοινότητα. Ενθαρρύνετε την έκφραση μέσω παιχνιδιού και συζήτησης. Περιορίστε την έκθεση στα μέσα ενημέρωσης. Συζητήστε για όσα έχουν δει / ακούσει, από τα μέσα ενημέρωσης και τους συνομηλίκους. Αντιμετωπίστε τυχόν στίγμα ή διακρίσεις. Διευκρινίστε παραπληροφόρηση, διαχωρίστε τις φήμες και την φαντασία από την πραγματικότητα. Διαβεβαιώστε ότι οι ενήλικες είναι εκεί για να τους βοηθήσουν να διατηρηθούν υγιείς και να τους φροντίσουν εάν αρρωστήσουν. Δώστε απλά παραδείγματα των βημάτων που κάνουν οι άνθρωποι κάθε μέρα για να παραμείνουν υγιείς, π.χ. πλύσιμο των χεριών.
|
|
Εφηβεία (12-18 ετών) |
Σωματικά συμπτώματα (πονοκέφαλοι, δερματολογικά ζητήματα κ.ά.)
Διαταραχές σε ύπνο / όρεξη. Μειωμένη ενέργεια. Απάθεια. Μη συμμόρφωση με κανόνες υγιεινής. Απομόνωση από συμμαθητές και αγαπημένους. Ανησυχία για στίγμα και διακρίσεις. Αποφυγή / διακοπή εκπαιδευτικών δραστηριοτήτων. |
Αναγνωρίστε και ανακουφίστε το συναίσθημα.
Ενθαρρύνετε τη συνέχιση της ρουτίνας. Ενθαρρύνετε την επαφή με φίλους μέσω τηλεφώνου και Διαδικτύου. Επιτρέψτε την εμπλοκή στις οικογενειακές ρουτίνες, συμπεριλαμβανομένων μικροδουλειών, την υποστήριξη νεότερων αδελφών κ.ά. |
Τα θέματα μπορούν να συζητηθούν σε βάθος.
Ανατρέξτε και κατευθύνετε τα παιδιά σε κατάλληλες πηγές γεγονότων για τον COVID-19. Δώστε ειλικρινείς, ακριβείς και πραγματικές πληροφορίες σχετικά με την τρέχουσα κατάσταση. Ενθαρρύνετε (μην εξαναγκάσετε) τη συζήτηση για το βίωμά τους σε σχέση με την πανδημία με τους συνομηλίκους, την οικογένεια. Περιορίστε την έκθεση στα μέσα ενημέρωσης. Συζητήστε για όσα έχουν δει / ακούσει, από τα μέσα ενημέρωσης και τους συνομηλίκους. Συζητήστε και αντιμετωπίστε το στίγμα, την προκατάληψη και τις πιθανές αδικίες που σημειώθηκαν κατά τη διάρκεια της πανδημίας.
|
Συνοψίζοντας όλα τα παραπάνω, παρατηρούμε ότι παρότι το κάθε αναπτυξιακό στάδιο απαιτεί μία διαφορετική προσέγγιση, δεν ξεχνάμε ότι αυτή η προσέγγιση απευθύνεται και προσαρμόζεται στο δικό μας μοναδικό παιδί και εμπεριέχεται στη σχέση που έχουμε ήδη χτίσει μαζί του. Το γνήσιο ενδιαφέρον, η ενεργητική ακρόαση, ο σεβασμός του ρυθμού και της επιθυμίας του παιδιού πρέπει να μας κατευθύνουν σε κάθε αλληλεπίδραση μαζί του. Επιπλέον, συστήνεται να περνάμε κάποιο χρόνο με το κάθε παιδί μας ξεχωριστά πέρα από αυτόν που βρισκόμαστε όλοι μαζί σαν οικογένεια ή μαζί με τα αδέρφια του.
Ο φόβος, το άγχος, ο θυμός αλλά και η θλίψη, είναι φυσιολογικά συναισθήματα που αναμένεται να βιώσουμε αυτή την περίοδο, καθώς θρηνούμε μικρές και μεγάλες απώλειες, όπως παλιές μας συνήθειες, αγαπημένες δραστηριότητες, η διά ζώσης ανθρώπινη επαφή αλλά και σημαντικές τελετές όπως γενέθλια, αποφοιτήσεις, αποχαιρετισμοί κ.ά.. Τέλος, μην ξεχνάμε, ότι πέρα από γονείς είμαστε άνθρωποι αλλά και ζευγάρι και χρειάζεται να τρέφουμε τον κάθε μας ρόλο ξεχωριστά προκειμένου να γεμίζουμε τις μπαταρίες μας και να νιώθουμε ολόκληροι. Ένας γονιός που νιώθει αποστραγγισμένος δεν έχει τα απαραίτητα εσωτερικά αποθέματα ώστε να τροφοδοτήσει και το παιδί του.
Και φυσικά, σε περίπτωση που αισθανθούμε ότι οι καταστάσεις μας ξεπερνάνε δε διστάζουμε να απευθυνθούμε σε κάποιον ειδικό ψυχικής υγείας ή σε κάποια εξειδικευμένη γραμμή υποστήριξης προκειμένου να λάβουμε την απαραίτητη βοήθεια και καθοδήγηση.
Mάντω Λιαδοπούλου, Ψυχολόγος εκπαιδευμένη στη Συστημική ψυχοθεραπεία, Μονάδα Παιδικής Προστασίας
Ελένη Νιαουνάκη, Ψυχολόγος, Κέντρο για το Παιδί
Μάνια Παππά, Συμβουλευτική Ψυχολόγος (MSc.), εκπαίδευση στη γνωσιακή ψυχοθεραπεία, Μονάδα Παιδικής Προστασίας
Πηγές (ενδεικτικά):
Talking to Children About COVID-19 (Coronavirus): A Parent Resource, National Association of School Psychologists and National Association of School Nurses, NASP, 2020.
https://www.nasponline.org/resources-and-publications/resources-and-podcasts/school-climate-safety-and-crisis/health-crisis-resources/helping-children-cope-with-changes-resulting-from-covid-19
Talking with children about coronavirus disease 2019: Message for parents, school staff, and others working with children. Centers for Disease Control and Prevention.
https://www.cdc.gov/coronavirus/2019-ncov/community/schools-childcare/talking-with-children.html.
Supporting Children During Coronavirus (COVID19). National Child Traumatic Stress Network.
https://www.nctsn.org/sites/default/files/resources/fact-sheet/outbreak_factsheet_1.pdf
